میرزا توله گان تولامیرزا تُولَه گان، معروف به تَوَلاّ، شاعر و نویسنده مقالات سیاسی و از بنیانگذارانِ مجله طنزآمیز مُوشْتُوم چاپ تاشکند می‌باشد. ۱ - زندگینامهدر ۱۳۰۰/۱۸۸۳ در شهرک کُوکْچه تاشکند، در خانواده‌ای روشنفکر به دنیا آمد. پدرش خواجَم یار نام داشت. تولاّ از معلم سرخانه دروس ابتدایی را فراگرفت و سپس در مدرسه بیگلربیگی تحصیل کرد. این مدرسه مشهور، شاگردان نامداری پرورده است؛ از جمله مراد خواجه، مترجم گلستان به ترکی [۱]
د. ازبکستان شوروی، ج ۱۰، ص ۴۹۸.
در این مدرسه انجمنی ادبی فعالیت داشت که شاعران نازک طبع و مترجمان مشهورِ شعر فارسی، ملا قوشاق مسکین (متوفی ۱۳۱۶ ش /۱۹۳۷) و هیبت الله خواجه خِصلَت (متوفی ۱۳۴۴ ش /۱۹۴۵) و سراج الدین صدقی (متوفی ۱۳۳۳ ش /۱۹۳۴)، از گردانندگانش بودند. ۲ - موضوع سروده‌های تولاتولاّ به زبانهای ازبکی و فارسیِ تاجیکی و عربی تسلط داشت [۲]
د. ازبکستان شوروی، ج ۱۰، ص ۴۹۸.
از ۱۳۲۳/۱۹۰۵ با نشریه‌های صدای ترکستان، صدای فرغانه، ترقی، روزنامه ولایتی ترکستان همکاری کرد و اشعار و مقالات خود را در آن‌ها به چاپ رساند [۳]
قیوموف، ج ۳، ص ۶۰۴.
[۴]
جدیدیه، ص ۸۰۸.
اصلاحاتِ مکتب و مدرسه، ترویج معارف دینی، انتقاد از خرافات و عقب‌ماندگی، مشکلات اقتصادی عامه مردم از موضوعات اصلی سروده‌ها و نوشته‌های وی است. در کتابهای شعر وی، رونق الاسلام (۱۳۳۲/ ۱۹۱۴) و سبزه زار (۱۳۳۳/۱۹۱۵)، به ارزشهای زندگی‌ساز اسلام و نکوهش خرافات و ستم قومی و استعمار پرداخته شده است. این شعرها بویژه در میان جوانان تأثیرگذار بود [۵]
د. ازبکستان، ص ۵۲۵.
۳ - وفات تولااگر چه تولاّ همانند دیگر روشنفکران زمان خود، به نتایج انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ خوشبین بود، اما بسیاری از آزادی‌خواهان، به اتهام «دشمنی با خلق» گرفتار آمدند و کشته شدند و تولاّ هم به سیبری تبعید و در ۱۳۱۸ ش /۱۹۳۹ اعدام شد [۶]
د. ازبکستان شوروی، ج ۱۰، ص ۴۹۸.
۴ - شیوه سروده‌های ویتولاّ از شخصیتهای برجسته نهضت جدیدها‌ی تاشکند بود [۷]
قیوموف، ج ۳، ص ۶۰۴.
[۸]
جدیدیه، ص ۱۹۱.
سروده‌های او سیاسی و اجتماعی است [۹]
قیوموف، ج ۳، ص ۶۰۴ـ ۶۰۶.
در روزگاری که شاعرانی مانند حمزه، معانی نو و تند و اجتماعی را بیش‌تر در قالب جدید، یعنی بدون رعایت وزن و قافیه، می‌سرودند، تولاّ همانند صدیقی عَجْزی، محتوای جدید را در قالب عروض سنّتی می‌ریخت. [۱۰]
جدیدیه، ص ۱۱۴.
از مهمترین آثار تولاّ رونق الاسلام است که پس از استقلال (۱۳۷۰ ش /۱۹۹۱) تجدید چاپ شد. ۵ - فهرست منابع(۱) Jadidchilik: isla ¦ha ¦t، yangilanish، mustaqillik va taraqqiya ¦t uchuh kurash، Tashkent ۱۹۹۹. (۲) Pula ¦tja ¦n Da ¦mulla Qayumov، Tazkira-ye Qayum ¦â، vol ۳، Tashkent (n d). (۳) Uzbek Sa ¦vet ensiklopediya ¦sl ،Tashkent ۱۹۷۱-۱۹۸۰. (۴) Uzbakistan Respublikasi ensiklopediya ¦،Tashkent: Qamuslar Bash Tahririyati، ۱۹۹۷. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میرزا توله گان تولا»، شماره ۴۰۶۶. |